روز ملی خلیج فارس نماد هویت و تاریخ ایرانیان

دریانیوز// دهم اردیبهشت در تقویم ایران به‌عنوان «روز ملی خلیج فارس» نام‌گذاری شده است.

روزی که نه‌تنها یادآور یک پیروزی تاریخی در برابر استعمارگران پرتغالی در سال ۱۶۲۲ میلادی است، بلکه نمادی از هویت فرهنگی، تاریخی و جغرافیایی ملت ایران به شمار می‌رود. این روز، که مصادف با اخراج پرتغالی‌ها از جزیره هرمز و سواحل جنوبی ایران به رهبری امام‌قلی‌خان و تحت حمایت شاه عباس صفوی است، از سال ۱۳۸۴ به پیشنهاد شورای عالی انقلاب فرهنگی و تصویب هیئت دولت به‌عنوان روز ملی خلیج فارس در تقویم رسمی ایران ثبت شد.

این گزارش با استناد به سوابق تاریخی، اخبار و گزارش‌های گذشته، به بررسی اهمیت این روز، پیشینه تاریخی، چالش‌های مرتبط با نام خلیج فارس و نقش آن در فرهنگ و هویت ایرانی می‌پردازد.

پیشینه تاریخی روز ملی خلیج فارس

دهم اردیبهشت به یادبود پیروزی ایران در بازپس‌گیری جزیره هرمز از پرتغالی‌ها در سال ۱۶۲۲ میلادی (حدود ۲۱ تا ۳۰ آوریل) انتخاب شده است. پرتغالی‌ها از سال ۱۵۰۵ میلادی به مدت ۱۱۷ سال بر بخش‌هایی از سواحل جنوبی ایران، به‌ویژه جزیره هرمز، تسلط داشتند و این منطقه را به‌عنوان پایگاهی برای تجارت و کنترل خلیج فارس استفاده می‌کردند.

در این دوره، هرمز به یکی از مراکز تجاری مهم جهان تبدیل شده بود، اما حضور استعماری پرتغالی‌ها با ستم و بهره‌کشی از مردم بومی همراه بود.در سال ۱۶۲۱، شاه عباس صفوی با هدف پایان دادن به این سلطه، دستور حمله به نیروهای پرتغالی را صادر کرد.

امام‌قلی‌خان، امیرالامرای فارس، با همکاری نیروهای ایرانی و حمایت لجستیکی محدود از شرکت هند شرقی بریتانیا، موفق شد در بهار ۱۶۲۲ جزیره هرمز را آزاد کند. این پیروزی نه‌تنها یک دستاورد نظامی بود، بلکه جایگاه ایران را به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای در قرن هفدهم تثبیت کرد. آلبوکرک، دریاسالار پرتغالی، معتقد بود که کنترل سه نقطه استراتژیک مالاگا، عدن و هرمز به معنای تسلط بر تجارت جهانی است. بازپس‌گیری هرمز از پرتغالی‌ها این معادله را به نفع ایران تغییر داد.

انتخاب این روز به‌عنوان روز ملی خلیج فارس در سال ۱۳۸۴، نتیجه تلاش‌های چندین‌ساله فعالان فرهنگی و تاریخی، به‌ویژه دکتر محمد عجم، بود که در کمیته‌های مرتبط با حفظ هویت خلیج فارس فعالیت می‌کردند. این نام‌گذاری به‌منظور مقابله با تحریف‌های تاریخی و جغرافیایی، به‌ویژه از سوی برخی کشورهای همسایه که تحت تأثیر سیاست‌های استعماری بریتانیا از نام جعلی «خلیج عربی» استفاده می‌کردند، انجام شد.

اهمیت جغرافیایی و تاریخی خلیج فارس

خلیج فارس، با مساحتی حدود ۲۳۷,۴۷۳ کیلومتر مربع، سومین خلیج بزرگ جهان پس از خلیج مکزیک و خلیج هادسون است. این آبراه از طریق تنگه هرمز به دریای عمان و اقیانوس هند متصل می‌شود و از نظر استراتژیک، اقتصادی و سیاسی جایگاه ویژه‌ای دارد. جزایر مهم خلیج فارس، از جمله خارک، ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک، کیش، قشم و لاوان، همگی متعلق به ایران هستند و نقش مهمی در حفظ حاکمیت ملی ایران ایفا می‌کنند.

از نظر تاریخی، نام «خلیج فارس» یا «دریای پارس» از دوران باستان در اسناد و نقشه‌های یونانی، رومی، اسلامی و اروپایی به‌طور مداوم به کار رفته است. مورخان یونانی مانند هرودوت و گزنفون از این آبراه با عنوان «پرسیکوس سینوس» (به معنای خلیج پارسی) یاد کرده‌اند. حتی در متون عربی پیش از قرن بیستم، مانند کتاب‌های حدیثی و تاریخی، نام خلیج فارس به‌صراحت ذکر شده است.

به گفته تهران تایمز، نام خلیج فارس از ۴۰۰ سال پیش از میلاد در زبان‌های مختلف، به‌ویژه عربی، به کار می‌رفته و تا پیش از دهه ۱۹۶۰ هیچ‌گونه مناقشه‌ای بر سر این نام وجود نداشت.کاوش‌های باستان‌شناسی در شهرهای ساحلی خلیج فارس، از جمله سیراف و بوشهر، شواهد محکمی از تمدن پیشرفته ایرانی در این منطقه ارائه کرده است.

این اکتشافات نشان‌دهنده فرهنگ، هنر و اقتصاد پویای ایرانیان در شمال و جنوب خلیج فارس است که ساکنان کنونی این مناطق وامدار آن هستند.

چالش‌های نام‌گذاری و تلاش‌های استعماری

با وجود پیشینه تاریخی و جغرافیایی غیرقابل‌انکار، نام خلیج فارس در قرن بیستم مورد تحریف قرار گرفت. پس از ملی شدن صنعت نفت ایران در سال ۱۳۲۹ (۱۹۵۰ میلادی) و قطع روابط ایران و بریتانیا، نماینده سیاسی بریتانیا در بحرین عبارت «ساحل عربی» را برای مناطق جنوبی خلیج فارس که تحت‌الحمایه بریتانیا بودند، رواج داد.

به‌تدریج، این عبارت به «خلیج عربی» تغییر یافت و برخی کشورهای عربی، تحت تأثیر سیاست‌های استعماری و رشد قوم‌گرایی عربی، این عبارت را استفاده کردند.

فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی در روز ملی خلیج فارس

روز ملی خلیج فارس در ایران با برنامه‌های متنوعی گرامی داشته می‌شود که هدف نه‌تنها بزرگداشت تاریخ و فرهنگ این منطقه، بلکه تقویت آگاهی عمومی درباره اهمیت حفظ نام و هویت خلیج فارس است.

هرساله در شهرهای ساحلی مانند بندرعباس، بوشهر، خرمشهر و چابهار، جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها و همایش‌های متعددی برگزار می‌شود. این برنامه‌ها شامل اجراهای موسیقی محلی، نمایش‌های آیینی، نمایشگاه‌های عکس و اسناد تاریخی، و همچنین مسابقات ورزشی مانند قایق‌رانی و شنا در آب‌های خلیج فارس است.

به‌عنوان مثال، در سال ۱۴۰۳، جشنواره‌ای بزرگ در بندرعباس با عنوان «خلیج نیلگون» برگزار شد که شامل اجرای گروه‌های موسیقی محلی بندری، نمایش فیلم‌های مستند درباره تاریخ خلیج فارس و کارگاه‌های آموزشی برای کودکان و نوجوانان بود. این رویدادها با استقبال گسترده مردم و گردشگران مواجه شد و رسانه‌های داخلی آن را به‌طور گسترده پوشش دادند.

همچنین، در بوشهر، نمایشگاهی از اسناد تاریخی و نقشه‌های قدیمی که نام خلیج فارس را تأیید می‌کردند، برگزار شد و مورد توجه پژوهشگران قرار گرفت.دانشگاه‌ها و مراکز علمی نیز نقش مهمی در این روز ایفا می‌کنند. دانشگاه خلیج فارس در بوشهر، به‌عنوان یکی از مراکز علمی برجسته منطقه، هرساله سمینارهایی با حضور مورخان، جغرافی‌دانان و کارشناسان سیاسی برگزار می‌کند.

نقش رسانه‌ها و فضای مجازی در ترویج روز ملی خلیج فارس

رسانه‌های ایرانی، به‌ویژه پس از دهه ۱۳۸۰، نقش کلیدی در آگاهی‌بخشی درباره اهمیت خلیج فارس و مقابله با تحریف‌های تاریخی ایفا کرده‌اند. شبکه‌های تلویزیونی مانند شبکه یک و شبکه مستند، هرساله برنامه‌های ویژه‌ای به مناسبت این روز پخش می‌کنند که شامل مستندهایی درباره تاریخ خلیج فارس، مصاحبه با کارشناسان و گزارش‌هایی از مراسم‌های محلی است.

به‌عنوان مثال، مستند «خلیج همیشه فارس» که در سال ۱۴۰۲ از شبکه مستند پخش شد، با نمایش اسناد تاریخی و مصاحبه با باستان‌شناسان، مورد توجه مخاطبان قرار گرفت. فضای مجازی نیز به بستری مهم برای ترویج این روز تبدیل شده است. در پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام، توییتر (ایکس) و تلگرام، کاربران ایرانی با هشتگ‌هایی مانند #خلیج_فارس، #روز_ملی_خلیج_فارس و #PersianGulf محتوای گسترده‌ای منتشر می‌کنند.

در سال ۱۴۰۳، کمپینی مجازی با عنوان «خلیج تا ابد فارس» راه‌اندازی شد که در آن کاربران نقشه‌های تاریخی، اشعار و تصاویر مرتبط با خلیج فارس را به اشتراک گذاشتند. این کمپین، که توسط فعالان فرهنگی و با حمایت برخی نهادهای دولتی سازمان‌دهی شده بود، توانست توجه بین‌المللی را نیز جلب کند.

با این حال، برخی تحلیل‌گران معتقدند که فعالیت‌های رسانه‌ای ایران در سطح جهانی همچنان نیاز به تقویت دارد. به گزارش برخی رسانه‌ها، مانند روزنامه همشهری، در حالی که ایران در داخل کشور اقدامات گسترده‌ای برای حفظ نام خلیج فارس انجام داده، در مجامع بین‌المللی، به‌ویژه در رسانه‌های غربی، گاه نام‌های جعلی به کار برده می‌شود. این موضوع نیازمند دیپلماسی فرهنگی قوی‌تر و همکاری با سازمان‌های بین‌المللی مانند یونسکو است.

چالش‌های معاصر و راهکارهای پیش‌رو

با وجود تلاش‌های گسترده ایران برای حفظ نام و جایگاه خلیج فارس، چالش‌هایی همچنان باقی است. اختلافات سیاسی با برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس، به‌ویژه بر سر جزایر سه‌گانه (ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک)، به پیچیدگی‌های این موضوع افزوده است. برخی کشورهای عربی، با حمایت قدرت‌های غربی، از نام جعلی «خلیج عربی» به‌عنوان ابزاری برای فشار سیاسی بر ایران استفاده می‌کنند.

این مسئله در برخی رویدادهای بین‌المللی، مانند مسابقات ورزشی یا کنفرانس‌های سیاسی، نیز نمود پیدا کرده است.برای مثال، در سال ۲۰۱۰، استفاده از نام جعلی در برخی اسناد رسمی کنفرانس‌های بین‌المللی، اعتراض شدید ایران را برانگیخت.

وزارت امور خارجه ایران در واکنش، بیانیه‌ای صادر کرد و از سازمان ملل خواست تا استفاده از نام خلیج فارس را به‌عنوان تنها نام رسمی این آبراه تأیید کند. سازمان ملل متحد نیز در چندین سند، از جمله قطعنامه‌های ۱۹۷۱ و ۱۹۷۵، نام خلیج فارس را به‌عنوان نام رسمی به رسمیت شناخته است.