دریانیوز// خاک، این بستر ظاهراً خاموش و بیادعا، یکی از حیاتیترین عناصر چرخه حیات در کره زمین است؛ عنصری که اگرچه در نگاه نخست تنها پوششی برای سطح زمین بهنظر میرسد، اما در واقع ریشه و بنیان پایداری اکوسیستمها، امنیت غذایی، تنوع زیستی و حتی مقابله با تغییرات اقلیمی را در خود جای داده است.
در سالهای اخیر، بحران تخریب خاک، فرسایش، کاهش مواد آلی و آلودگیهای گسترده، زنگ خطری جدی برای آینده تغذیه بشر و پایداری محیطزیست بهصدا درآورده است؛ مسئلهای که سازمانهای بینالمللی بارها نسبت به آن هشدار دادهاند. در چنین شرایطی پرداختن به اهمیت «خاک سالم» نه یک دغدغه محیطزیستی، که ضرورتی اساسی برای توسعه پایدار، امنیت غذایی و سلامت انسان است.در این گزارش تلاش شده است پنج محور اصلی اهمیت خاک سالم شامل نقش آن در تولید مواد غذایی سالم، کمک به مقابله با تغییرات اقلیمی، ضرورت آن برای امنیت غذایی، نقش در ذخیره و تصفیه آب و جایگاه آن بهعنوان میزبان تنوع زیستی مورد بررسی قرار گیرد.
خاک سالم؛ پایه تولید مواد غذایی سالم
هیچ ماده غذایی بدون خاک پایه و اساس پیدا نمیکند. اگرچه فناوریهای نوین مانند کشاورزی بدون خاک یا هیدروپونیک گسترش یافتهاند، اما همچنان بیش از ۹۵ درصد تولید مواد غذایی جهان وابسته مستقیم به خاک است. خاک سالم مجموعهای منسجم از مواد آلی، مواد معدنی، ریزموجودات و ساختار پویا دارد که در کنار هم محیطی مناسب برای رشد ریشه، جذب مواد مغذی، تبادل گازها و تأمین آب فراهم میکنند. در مقابل، خاکهای تخریبشده که بر اثر شخمهای مکرر، مصرف بیرویه کودهای شیمیایی، استفاده نادرست از سموم یا چرای بیشازحد دچار ضعف ساختاری میشوند، دیگر توان تولید محصولات باکیفیت را ندارند. کاهش مواد آلی و میکروارگانیسمها نهتنها کیفیت محصولات را پایین میآورد، بلکه باعث افزایش باقیماندههای شیمیایی و کاهش ارزش تغذیهای محصولات میشود. ازاینرو هرچه کیفیت خاک افت کند، مستقیماً سلامت انسان تهدید میشود. در بسیاری از مناطق کشور، فقر مواد آلی خاک یکی از چالشهای اصلی است؛ بهگونهای که میانگین مواد آلی خاک ایران کمتر از یک درصد گزارش شده، درحالیکه استاندارد جهانی سه تا پنج درصد است. این وضعیت نشان میدهد توسعه کشاورزی پایدار بدون بازسازی خاکها و بازگشت مواد آلی امکانپذیر نیست. بنابراین، سرمایهگذاری در بازگرداندن سلامت خاک، در واقع سرمایهگذاری برای سلامت جامعه و نسل آینده است.
خاک سالم و نقش آن در مقابله با تغییرات اقلیمی
یکی از کمتر شناختهشدهترین نقشهای خاک، ظرفیت بینظیر آن در ذخیرهسازی کربن است. مطالعات جهانی نشان میدهد که خاکها حدود دو تا سه برابر بیشتر از گیاهان و جو، کربن ذخیره میکنند. این یعنی سلامت خاک مستقیماً در کاهش انتشار گازهای گلخانهای تأثیر دارد. خاکهای غنی از مواد آلی مانند یک مخزن بزرگ عمل میکنند؛ کربن را ذخیره و از ورود آن به جو جلوگیری میکنند.اما زمانی که خاک تخریب میشود—بهطور مثال با شخم عمیق، آتشسوزی مراتع، تبدیل جنگلها به زمین کشاورزی یا چرای بیرویه—این کربن ذخیرهشده آزاد میشود و فرایند گرمشدن زمین تشدید میگردد. به همین دلیل سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) خاک را «خط مقدم مقابله با تغییرات اقلیمی» مینامد.در کشورهایی مانند ایران که درگیر خشکسالیهای پیدرپی، فرونشست زمین و کاهش منابع آب هستند، حفظ خاک سالم میتواند نقشی اساسی در تقویت تابآوری سرزمین داشته باشد. خاک سالم با افزایش نفوذپذیری آب، مدیریت روانابها و جلوگیری از فرسایش، اکوسیستم را در برابر تغییرات اقلیمی مقاومتر میکند. مرسومشدن کشاورزی حفاظتی، حذف شخمهای غیرضروری، استفاده از کودهای آلی و تقویت پوشش گیاهی از راهکارهایی هستند که به بازسازی خاک و کاهش اثرات اقلیمی کمک میکنند.
خاک سالم؛ محور امنیت غذایی پایدار
امنیت غذایی تنها به معنای تولید مواد غذایی بهاندازه نیاز نیست؛ بلکه شامل دسترسی به غذای کافی، سالم، مغذی و پایدار است. این چهار شاخص، مستقیماً به وضعیت خاک گره خوردهاند. در صورتی که خاکها فرسوده، شور، آلوده یا فاقد ساختار مناسب شوند، نخستین پیامد آن کاهش تولید محصولات کشاورزی است که بهصورت زنجیرهای امنیت غذایی را در سطح ملی و جهانی تهدید میکند.چالشهای امنیت غذایی در کشورهایی با اقلیم خشک یا نیمهخشک مانند ایران، ارتباط تنگاتنگی با تخریب خاک دارد. هر هکتار خاکی که فرسایش مییابد، بهمعنای کاهش توان تولیدی کشور است و بر سفره مردم اثر مستقیم میگذارد. در مواردی حتی آلودگی خاکها با فلزات سنگین، پسابها و آفتکشها میتواند موجب ورود مواد سمی به زنجیره غذایی شود که سلامت جامعه را با خطر جدی مواجه میکند. امنیت غذایی پایدار زمانی محقق میشود که خاکها از نظر ساختار، مواد آلی، تنوع میکروبی و توان خودترمیمی در شرایط مطلوب قرار داشته باشند. به همین دلیل، در جهان پیشرفته، برنامههای ملی و منطقهای حفاظت خاک بهعنوان یکی از پایههای تأمین امنیت غذایی شناخته میشود.کمتر منبعی مانند خاک در ذخیره و تصفیه آب نقش دارد. خاک سالم مانند یک اسفنج طبیعی عمل میکند؛ آب باران یا آبیاری را در خود نگه میدارد، بهآرامی آن را آزاد میکند و در نتیجه سفرههای زیرزمینی را تغذیه مینماید.
ساختار دانهبندیشده، وجود کرمها و میکروارگانیسمها، مواد آلی و تهویه مناسب، همه عوامل افزایش قدرت نگهداری و نفوذ آب در خاک هستند.در مقابل، خاکهای تخریبشده آب را پس میزنند، دچار رواناب شدید میشوند و باعث افزایش سیلابها و هدررفت آب میگردند. همچنین توانایی آنها در تصفیه طبیعی آلایندهها کاهش یافته و این موضوع منجر به آلودگی بیشتر منابع آب زیرزمینی میشود. در شرایط کنونی ایران که بحران آب از مهمترین تهدیدهای ملی محسوب میشود، سلامت خاک برای مدیریت منابع آب حیاتی است. تقویت پوشش گیاهی، جلوگیری از چرای بیرویه، استفاده از مالچهای طبیعی، حفظ بقایای گیاهی در مزارع و افزایش مواد آلی، از راهکارهای مؤثر در ارتقای قدرت نگهداری آب در خاک است. این اقدامات علاوهبر کاهش سیلابها، به جلوگیری از فرونشست زمین نیز کمک میکنند.شاید کمتر کسی بداند که خاک یکی از پیچیدهترین زیستگاههای کره زمین است. بر اساس گزارشهای معتبر جهانی، بیش از یکچهارم تنوع زیستی جهان در خاک زندگی میکند. میلیونها گونه باکتری، قارچ، حشرات، جلبک، کرم خاکی و موجودات ریز دیگر، در تعامل با یکدیگر ساختار خاک را میسازند و چرخههای زیستی را پیش میبرند.
این موجودات نقشی کلیدی در تجزیه مواد آلی، ایجاد مواد غذایی برای گیاهان، بازسازی ساختار خاک، کنترل بیماریها و حتی کاهش آلودگیها دارند. در صورتی که خاکها تخریب شوند، این تنوع زیستی ارزشمند از بین میرود و توانایی خودترمیمی و حاصلخیزی خاک کاهش مییابد.اهمیت تنوع زیستی خاک نهتنها از منظر محیطزیستی بلکه از منظر اقتصادی نیز قابلتوجه است؛ زیرا سلامت خاک در نهایت به افزایش بهرهوری بخش کشاورزی و کاهش هزینههای تولید منجر میشود. در جهان امروز، حفاظت از تنوع زیستی خاک یکی از اولویتهای اصلی سیاستهای محیطزیستی و کشاورزی است.خاک سالم پایهای برای حیات است؛ از تولید محصولات غذایی گرفته تا مقابله با تغییرات اقلیمی، تأمین امنیت غذایی، ذخیره و تصفیه آب و حفظ تنوع زیستی. تخریب این سرمایه طبیعی، تهدیدی جدی برای سلامت انسان، محیطزیست و توسعه پایدار است.اکنون که کشور با چالشهای متعددی در زمینه آب، کشاورزی، فرسایش خاک، فرونشست زمین و تغییرات اقلیمی مواجه است، اهمیت حفاظت و بازسازی خاک بیش از همیشه نمایان شده است. توسعه کشاورزی پایدار، کاهش مصرف سموم، تقویت مواد آلی، گسترش پوشش گیاهی و حفاظت از منابع طبیعی، اقداماتی هستند که میتوانند آینده خاک را تضمین کنند.خاک سالم، آیندهای سالم میسازد و پاسداری از آن، وظیفهای جهانی برای حفظ زمین و نسلهای بعدی است.
ثبت دیدگاه