دریانیوز// در شهري که هر روز در مسير توسعه و گسترش پيش مي‌رود، زباله ديگر فقط زباله نيست؛ نشانه‌اي‌ست از نظم، فرهنگ، سلامت عمومي و حتي اقتصاد شهري. بندرعباس با چهار منطقه شهري و بيش از ۳۵۰ تُن زباله روزانه، در آستانه اجراي طرحي تازه براي ساماندهي پسماند قرار گرفته است؛ طرحي که قرار است در هفته جاري آغاز شود و به گفته معاون خدمات شهري شهرداري بندرعباس، بر پايه‌ي يک برنامه کارشناسي و دقيق، با محور “تفکيک از مبدأ” و مشارکت مستقيم شهروندان طراحي شده است.
پسماند، مسئله‌اي فراتر از نظافت شهري
معاون خدمات شهري شهرداري بندرعباس مي‌گويد: “در همه شهرهايي که توسعه پيدا مي‌کنند، يکي از اصلي‌ترين دغدغه‌ها موضوع جمع‌آوري و مديريت پسماند است؛ مسئله‌اي که نه‌تنها به بهداشت عمومي و سلامت جامعه مرتبط است، بلکه اثر مستقيمي بر محيط زيست شهري دارد.”اسماعيل موحدي نژاد با اشاره به مطالعات انجام‌شده در حوزه پسماند بندرعباس افزود: “در بررسي‌هايي که انجام داديم، يکي از مطالبات جدي شهروندان توجه ويژه به نحوه جمع‌آوري زباله و پاکيزگي محلات بود.
تجربه جهاني نشان مي‌دهد که موفقيت در اين حوزه تنها زماني ممکن است که شهرداري‌ها به تفکيک زباله از مبدأ به عنوان يک اصل اساسي نگاه کنند”.در حالي‌که ميانگين جهاني تفکيک پسماند از مبدأ بالاي ۵۰درصد مي باشد، آمارها در ايران از رقم ۲۰ تا ۳۰ درصد فراتر نرفته است. شهرهايي چون مشهد، اصفهان، شيراز، تبريز و تهران در اين زمينه گام‌هايي برداشته‌اند، اما هنوز فاصله زيادي تا استاندارد مطلوب جهاني دارند.
“کارخانه طلاي سياه“ در خانه‌ها
در جهان امروز، زباله خشک را «طلاي سياه» مي‌نامند؛ چراکه اگر درست تفکيک شود، منبع درآمد و صرفه‌جويي اقتصادي قابل توجهي براي شهرهاست. معاون خدمات شهري شهرداري بندرعباس در همين زمينه توضيح مي‌دهد:”پسماند خشک اگر به‌درستي از مبدأ تفکيک شود، هم از هزينه‌هاي جمع‌آوري مي‌کاهد و هم به درآمد پايدار شهرداري کمک مي‌کند. اما رسيدن به اين مرحله، بدون فرهنگسازي و همراهي مردم ممکن نيست.”
او خبر از آغاز رسمي طرح جديد تفکيک از مبدأ در بندرعباس داد:”از تيرماه امسال مقدمات کار شروع شده و در هفته جاري اجراي رسمي آن آغاز مي‌شود. يکي از محورهاي اين طرح، راه‌اندازي اپليکيشني مشابه “اسنپ” است تا شهروندان بتوانند پسماند خشک خود را مستقيماً به پيمانکار معرفي‌شده تحويل دهند و در ازاي آن بسته‌هاي تشويقي مانند وجه نقد، اقلام بهداشتي يا امتيازات فرهنگي دريافت کنند.”به گفته اين مقام مسئول، قرارداد اجراي اين طرح از طريق فراخوان به يک شرکت تخصصي واگذار شده تا مديريت و نظارت کامل بر جمع‌آوري پسماند خشک را برعهده بگيرد. “در اين مدل چند ضلعي، شهرداري،شرکت تنظيف،شرکت مجري و شهروندان هرکدام نقش خود را دارند و سهم مشخصي از منافع خواهند داشت”.
ساعت ۹ شب، اما با نظم و برنامه
يکي از مهم‌ترين گلايه‌هاي مردم بندرعباس، زمان جمع‌آوري زباله‌هاست. اگرچه سال‌هاست ساعت ۹ شب به عنوان زمان رسمي گذاشتن زباله در کوچه‌ها اعلام شده، اما بسياري از شهروندان معتقدند که زباله‌ها در همان ساعت جمع نمي‌شوند و در برخي محلات تا نيمه‌شب باقي مي‌مانند.معاون خدمات شهري در پاسخ به اين انتقاد مي‌گويد:”ساعت ۹ شب، ساعت آغاز عمليات جمع‌آوري است، نه پايان آن. يعني ممکن است در محله‌اي ماشين زباله ساعت ۹ برسد و در کوچه‌اي ديگر ساعت ۱۰ يا ۱۱٫
براي نظم‌دهي به اين فرايند، برچسب‌هايي با بارکد QR روي هر مخزن نصب شده که شامل اطلاعات منطقه، ناحيه، کوچه و زمان دقيق تخليه زباله است. اين اطلاعات در سامانه شهرداري ثبت مي‌شود تا شهروند بداند زباله کوچه او دقيقاً چه ساعتي جمع مي‌شود.” او افزود: “به‌تدريج بايد به سمتي برويم که مردم بر اساس برنامه شهري زباله را خارج کنند، نه بر اساس عادت شخصي. وقتي کسي صبح ساعت ۷ قبل از رفتن به اداره زباله را بيرون مي‌گذارد، طبيعي است که تا شب آن زباله در خيابان بماند و باعث آلودگي شود.”
بندرعباس؛ شهري با توليد ۳۵۰ تن زباله در روز
شايد براي بسياري باورکردني نباشد، اما در بندرعباس هر شهروند روزانه بين ۷۰۰ تا ۹۰۰ گرم زباله توليد مي‌کند؛ عددي بالاتر از ميانگين بسياري از شهرهاي بزرگ جهان. معاون خدمات شهري در توضيح اين موضوع گفت:”در بعضي از شهرهاي توسعه‌يافته دنيا، مانند آلمان سرانه توليد زباله براي هر نفر بين ۴۰۰ تا ۶۰۰ گرم در روز است و حتي زباله تر هفته‌اي يکبار و زباله خشک هر دو هفته يک بار جمع‌آوري مي‌شود. اما در بندرعباس اين عدد تقريباً چند برابر است و نشان مي‌دهد هم در الگوي مصرف و هم در مديريت تفکيک ضعف داريم.
“به گفته موحدي نژاد، بر اساس آخرين آناليزهاي انجام‌شده، ميزان کل توليد زباله در شهر بندرعباس حدود ۳۵۰ تُن در روز است. “اين عدد در زمستان معمولاً افزايش مي‌يابد، چون جمعيت ساکن بيشتر مي‌شود. در تابستان به دليل گرما و مهاجرت فصلي نيروهاي غير بومي، ميزان توليد زباله کاهش دارد.”او ادامه داد:”هرچه زباله بيشتر توليد شود، هزينه جمع‌آوري و دفن آن هم بالاتر مي‌رود. پرداخت هزينه پيمانکاران بر اساس وزن زباله است و در حال حاضر رقم پرداختي براي هر کيلو زباله حدود ۱۶۰۰ تومان است. بنابراين اگر با تفکيک از مبدأ بتوانيم تناژ زباله را نصف کنيم، در واقع ميليون‌ها تومان در روز صرفه‌جويي مي‌شود که مي‌تواند صرف عمران و توسعه شهري شود.”
مقابله با زباله‌گردي و انبارهاي غيرمجاز ضايعات
يکي از چالش‌هاي جدي در مديريت پسماند بندرعباس، پديده زباله‌گردي است؛ افرادي که اغلب از قشرهاي آسيب‌پذير جامعه هستند و با جست‌وجو در مخازن زباله، به دنبال مواد قابل بازيافت مي‌گردند. معاون خدمات شهري در اين‌باره گفت:”در بسياري از نقاط شهر مي‌بينيم که مخازن خالي‌اند اما اطراف آن‌ها پر از زباله است. اين صحنه را مردم ايجاد نمي‌کنند؛ بلکه زباله‌گردها هنگام جست‌وجو کيسه‌ها را پاره مي‌کنند و زباله‌ها را اطراف پخش مي‌کنند.”
وي از ارسال نامه‌اي به فرمانداري و تشکيل کارگروه مشترک براي ساماندهي اين وضعيت خبر داد و افزود:”ريشه اين مشکل، انبارهاي غيرمجاز ضايعات در بافت فرسوده شهر است که خريدار زباله‌هاي بازيافتي‌اند. تصميم داريم با همکاري فرمانداري، پليس و دستگاه قضايي اين مراکز غيرمجاز را تعطيل کنيم. وقتي تقاضا براي خريد غيرقانوني کاهش يابد، زباله‌گردي هم تا حد زيادي از بين مي‌رود.”
آموزش و فرهنگسازي؛ آغاز طرح “تپش”
يکي از برنامه‌هاي کليدي معاونت خدمات شهري براي ساماندهي پسماند، اجراي طرح تپش (تفکيک پسماند از مبدأ) است. اين طرح قرار است به‌صورت پايلوت در چند محله از جمله محله سيد کامل ،طلاييه،چهار صد و کوي وليعصر اجرا شود و سپس به کل شهر گسترش يابد.به گفته معاون خدمات شهري، “تپش”فقط يک طرح زيست‌محيطي نيست بلکه حرکتي فرهنگي و آموزشي است که بايد از خانواده‌ها و مدارس آغاز شود.
او در اين‌باره مي‌گويد:”در هر چهارمنطقه ۶نفر آموزشگر داريم که مسئول آموزش چهره‌به‌چهره و توزيع بسته‌هاي اطلاع‌رساني در محلات هستند. قرار است در محلات پايلوت، کانکس‌هاي ويژه تحويل پسماند خشک مستقر شود تا شهروندان بتوانند زباله‌هاي قابل بازيافت خود را مستقيماً تحويل دهند و در ازاي آن مشوق‌هايي مانند اقلام بهداشتي يا کارت هديه دريافت کنند.”در ادامه، او از همکاري آموزش و پرورش نيز خبر داد:”نامه‌اي به اداره کل آموزش و پرورش ارسال کرده‌ايم تا اگر امکانش فراهم شود، در مدارس زنگ ويژه‌اي با عنوان “زنگ بهداشت و محيط‌زيست شهري” برگزار شود.
اين آموزش‌ها به‌صورت ساده، کاربردي و بدون نگاه تئوريک طراحي شده تا دانش‌آموزان ياد بگيرند پسماند خود را چگونه جدا کنند و خانواده‌هايشان را هم تشويق به همکاري نمايند.” به گفته موحدي نژاد، فرهنگسازي در اين حوزه نيازمند تکرار و استمرار است:”فرهنگسازي با چند بيلبورد اتفاق نمي‌افتد؛ بايد آن‌قدر تمرين شود تا تبديل به عادت شود. همان‌طور که خوردن صبحانه يا زمان خواب به عادت روزمره ما تبديل شده، تفکيک زباله و رعايت ساعت مشخص براي بيرون گذاشتن آن هم بايد جزو عادات زندگي شهري شود.”
بُعد اقتصادي طرح “تپش“؛ از کاهش هزينه‌ها تا توسعه شهري
اجراي طرح “تپش”فقط به هدف زيست‌محيطي محدود نمي‌شود؛ بلکه به گفته معاون خدمات ، شهري، ابعاد اقتصادي مهمي هم دارد که مي‌تواند به نفع شهر و شهروندان تمام شود. او توضيح مي‌دهد:”در حال حاضر پيمانکاران جمع‌آوري زباله بابت هر کيلو زباله، مبلغي حدود ۱۶۰۰ تومان از شهرداري دريافت مي‌کنند. اين هزينه از محل درآمد عمومي شهر پرداخت مي‌شود و در واقع از جيب شهروندان است. وقتي زباله‌هاي خشک و تر با هم جمع‌آوري شوند، حجم کلي زباله بالا مي‌رود و ما بايد چندين برابر هزينه کنيم.
اما اگر طرح تفکيک از مبدأ به درستي اجرا شود، تناژ زباله نصف مي‌شود و هزينه جمع‌آوري و دفن آن نيز به شدت کاهش پيدا مي‌کند.” به گفته موحدي نژاد، اين صرفه‌جويي مالي مي‌تواند منبعي براي توسعه و عمران شهري باشد:”پولي که امروز براي جمع‌آوري زباله‌هاي غيرتفکيک‌شده پرداخت مي‌کنيم، اگر صرفه‌جويي شود مي‌تواند در ساخت پارک‌هاي محله‌اي، زمين‌هاي ورزشي، سالن‌هاي سرپوشيده يا تقاطع‌هاي غيرهمسطح خرج شود. يعني همان مبلغي که شهروند به صورت غيرمستقيم براي حمل زباله مي‌دهد، مي‌تواند دوباره به خودش و خانواده‌اش برگردد اما در قالب خدمات شهري پايدار.
” وي تأکيد مي‌کند که اجراي طرح «تپش» در واقع نوعي سرمايه‌گذاري اجتماعي است:”وقتي مردم مشارکت کنند، نتيجه‌اش فقط در کاهش زباله نيست، بلکه در بهبود کيفيت زندگي شهري است. ما مي‌خواهيم با اين طرح، رابطه شهروند و مديريت شهري را از حالت صرفاً خدماتي به سمت مشارکت واقعي ببريم.”
پشت‌صحنه دفن زباله در بندرعباس؛ از مقصد تا تفکيک
آنچه مردم از مديريت پسماند مي‌بينند، معمولاً به بخش جمع‌آوري ختم مي‌شود؛ اما ماجراي واقعي از جاده بندرعباس–تازيان آغاز مي‌شود، جايي که سايت دفن زباله شهرداري قرار دارد. معاون خدمات شهري توضيح مي‌دهد:”سايت دفن زباله در ۱۵ کيلومتري بندرعباس واقع شده و همه کاميون‌هاي جمع‌آوري پس از باسکول و ثبت وزن، زباله‌ها را تخليه مي‌کنند. ما در حال حاضر در حال اجراي پروژه ساخت کارخانه جديد پردازش زباله هستيم که حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد پيشرفت دارد. تجهيزات آن از اصفهان خريداري شده و خط پردازش جديد قرار است تا پايان سال راه‌اندازي شود.”
به گفته اين مقام مسئول، در سيستم جديد دو مرحله تفکيک در نظر گرفته شده است:
- تفکيک از مبدأ که شهروندان انجام مي‌دهند؛
- تفکيک در مقصد که در کارخانه انجام مي‌شود تا اگر زباله‌هاي خشک و تر در خانه مخلوط شده باشند، دوباره جداسازي شوند.او يادآوري مي‌کند که:”در دوره قبلي معاونت اينجانب در اين حوزه،از محل درآمد تفکيک زباله‌ها سهم قابل‌توجهي نصيب شهرداري شد. فقط در سال‌هاي ۹۶تا ۹۸درآمد حاصل از تفکيک مقصد به حدود ۹۸ ميليارد تومان رسيد. بنابراين امروز با افزايش ظرفيت و استفاده از فناوري جديد مي‌توان انتظار داشت اين عدد چند برابر شود.”
زباله‌هاي عفوني؛ خطري پنهان براي سلامت عمومي
يکي از حساس‌ترين بخش‌هاي مديريت پسماند شهري، زباله‌هاي عفوني بيمارستاني است. معاون خدمات شهري در اين‌باره هشدار مي‌دهد:”متأسفانه هنوز تعداد اندکي از مطب‌ها، زباله‌هاي عفوني خود را به درستي مديريت نمي‌کنند. طبق قانون، هر مرکز درماني بايد با سازمان پسماند قرارداد ببندد تا زباله‌هاي عفوني‌اش با خودرو و کارگران مجزا و بر اساس پروتکل بهداشتي دفن شود. با اين حال، بعضي از مطب هاي پزشکان در بلوار سيد جمال الدين رعايت نمي‌کنند و زباله‌هاي آلوده را با زباله‌هاي معمولي شهر قاطي مي‌کنند.
” موحدي نژاد با لحني جدي افزود:”اين کار خطرناک است. پاکبان‌ها هنگام تخليه سطل‌ها نمي‌دانند داخل کيسه چه چيزي هست؛ ممکن است سرنگ يا تيغ آلوده باشد و سلامتي‌شان به خطر بيفتد. از دانشگاه علوم پزشکي درخواست کرده‌ايم تا بخشنامه‌اي الزام‌آور صادر کند که همه مراکز درماني موظف به عقد قرارداد رسمي براي جمع‌آوري زباله‌هاي عفوني شوند.” شهرداري در محل سايت دفن، بخشي جداگانه را براي دفن ايمن زباله‌هاي عفوني در نظر گرفته است؛ محوطه‌اي با لايه‌گذاري خاص، دفن روزانه و پوشش کامل خاک براي جلوگيري از انتشار آلودگي.
پاکبان‌ها، سربازان گمنام شهر تميز
در بخشي از گفت‌وگو، معاون خدمات شهري به نقش کارگران زحمتکش اشاره مي‌کند و مي‌گويد:”پاکبان‌ها بيش از هر کس در معرض آلودگي هستند. وظيفه ماست که شرايط ايمن‌تري برايشان فراهم کنيم. براي همين در حال تهيه تجهيزات ايمني جديد، لباس‌هاي کار استاندارد و واکسيناسيون دوره‌اي براي همه پاکبان‌ها هستيم.” او افزود:”گاهي مردم بدون دقت، شيشه شکسته يا سرنگ را داخل کيسه مي‌گذارند. اگر فرهنگ تفکيک و بسته‌بندي درست جا بيفتد، ما هم مي‌توانيم از اين کارگران محافظت کنيم.”
ثبت دیدگاه