اعتیاد؛ بلای خاموش، تهدید آشکار

دریانیوز// اعتیاد، واژه‌ای آشنا اما تلخ برای بسیاری از خانواده‌های هرمزگانی است؛ زخمی کهنه که بر پیکره اجتماعی بندرعباس نشسته و با وجود همه هشدارها و طرح‌های ضربتی، همچنان در تار و پود برخی محله‌ها ریشه دارد.
اعتیاد، این بلای خانمان‌سوز، سال‌هاست که سایه‌ای سنگین بر خانواده‌ها، محله‌ها و شهرهای ما افکنده است. پدیده‌ای که اگرچه در نگاه اول تنها به فرد مبتلا آسیب می‌زند، اما در واقع، بنیان‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه را هدف گرفته است. امروز دیگر اعتیاد محدود به سن، جنسیت یا طبقه اجتماعی خاصی نیست؛ نوجوانان، جوانان، زنان، مردان و حتی سالمندان نیز درگیر دام پیچیده آن شده‌اند.در شهر بندرعباس، مانند بسیاری از کلان‌شهرهای دیگر کشور، افزایش مصرف مواد مخدر ــ به‌ویژه مواد روان‌گردان جدید مانند «گل» ــ در میان قشر نوجوان و جوان زنگ خطری جدی است. مشاهده صحنه‌های مصرف علنی مواد در پارک‌ها، حاشیه خیابان‌ها یا حتی اطراف مدارس، نه‌تنها چهره شهر را مخدوش کرده، بلکه احساس امنیت روانی خانواده‌ها را به‌شدت تضعیف کرده است.این در حالی است که برخی از مبتلایان به اعتیاد، به دلایل گوناگون از جمله فقر، بیکاری، نبود حمایت روانی و اجتماعی، یا دسترسی آسان به مواد، وارد این چرخه معیوب شده‌اند و بازگشت آن‌ها به زندگی عادی، مستلزم همکاری و عزم جدی نهادهای مسئول، خانواده‌ها و مردم است.در این گزارش، با استناد به گفت‌وگوهای میدانی در سطح شهر، روایت‌هایی از مردم، و همچنین بررسی اقدامات نهادهای حمایتی همچون سازمان بهزیستی، به مسئله اعتیاد و روند مقابله با آن در بندرعباس پرداخته‌ایم؛ با این امید که نگاهی دقیق‌تر به ریشه‌های این بحران و راه‌های پیشگیری و درمان آن، گامی مؤثر در جهت ساختن جامعه‌ای سالم‌تر و آگاه‌تر باشد.
درد مشترک یک شهر
در برخی محله‌ها، بسیاری از ساکنان از افزایش شمار افراد معتاد در معابر عمومی گله‌مندند. یک بانوی شهروند گفت: وقتی از خانه بیرون می‌رویم، با صحنه‌هایی روبه‌رو می‌شویم که برای بچه‌ها آزاردهنده است. معتادها روی جدول‌ها خوابیده‌اند یا کنار مغازه‌ها نشسته‌اند و مواد مصرف می‌کنند. همین عامل سبب می‌شود تا امنیت محله، مخصوصاً شب‌ها، پایین بیاید.یک راننده تاکسی خطی نیز روایت مشابهی دارد: وجود معتادان در سطح شهر، زیبنده نیست، بعضی‌ از این افراد، اهل دردسر نیستند، اما برخی حالت‌های خطرناک دارند. زن و بچه مردم شب نمی‌توانند راحت از مسیری عبور کنند.
مواد مخدر ارزان؛ وسوسه‌ای برای نوجوانان
نگرانی دیگر، کاهش سن مصرف مواد است. به گفته فعالان محلی، برخی نوجوانان در سنین پایین به‌دلیل مختلفی همچون الگوبرداری از محیط اطراف، به سمت اعتیاد کشیده می‌شوند.پارک‌هایی که دیگر امن نیستند؛ روایت شهروندان بندرعباسی از مشاهدات نگران‌کننده در بخشی از گزارش میدانی خبرنگار روزنامه «دریا»، یکی از شهروندان بندرعباسی، ضمن ابراز نگرانی از وضعیت نابسامان برخی بوستان‌های سطح شهر، اظهار داشت: برای گذران اوقات فراغت و بازی کودک پنج‌ساله‌ام به پارک آمده بودم، اما متأسفانه با صحنه‌هایی مواجه شدم که به‌هیچ‌وجه متناسب با فضای عمومی خانواده‌ها نبود.وی با اشاره به مشاهده مصرف مواد مخدر از نوع «گل» توسط نوجوانان دختر و پسر در گوشه‌ای از پارک گفت: چند نوجوان که به نظر نمی‌رسید بیش از شانزده یا هفده سال سن داشته باشند، در حضور دیگران اقدام به مصرف مواد می‌کردند. بوی تند و مشخصی در فضا پیچیده بود و کودکم از من درباره علت آن سؤال می‌پرسید. واقعاً نگران شدم و تصمیم گرفتم پارک را ترک کنیم.این شهروند همچنین خاطرنشان کرد: وقتی چنین صحنه‌هایی در پارک‌های عمومی و در معرض دید کودکان و خانواده‌ها رخ می‌دهد، یعنی زنگ خطر جدی برای سلامت اجتماعی به صدا درآمده است. از مسئولان فرهنگی، انتظامی و نهادهای مرتبط درخواست دارم تا پیش از آن‌که این اتفاق‌ها به امری عادی و پذیرفته‌شده در ذهن فرزندان‌مان تبدیل شود، چاره‌ای بیندیشند.یکی دیگر از شهروندان بندرعباسی، مردی سالمند که به همراه چند نفر از هم‌سن‌وسالان خود – که به نظر می‌رسید بازنشسته هستند – بخشی از روز را در یکی از پارک‌های شهر سپری می‌کرد، در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه «دریا» اظهار داشت: سال‌هاست که ما جمعی از دوستان قدیمی، برای پیاده‌روی، گفت‌وگو و گذران اوقات فراغت، چند ساعتی را در این پارک می‌گذرانیم. اما متأسفانه طی یکی دو سال اخیر، وضعیت این محل از نظر فرهنگی و اجتماعی تغییرات نگران‌کننده‌ای داشته است.وی با اشاره به کاهش امنیت روانی و مشاهده برخی رفتارهای ناهنجار ادامه داد: چیزی که ما را ناراحت کرده، فقط حضور معتادان نیست، بلکه این است که نوجوانان کم‌سن‌وسال بدون هیچ ترسی در انظار عمومی مواد مصرف می‌کنند. این رفتارها، هم برای ما سالمندان آزاردهنده است و هم برای خانواده‌هایی که فرزندان خردسال‌شان را به پارک می‌آورند.این شهروند در پایان خاطرنشان کرد: پارک‌ها باید مکان آرامش باشند نه دغدغه. امیدواریم مسئولان فرهنگی و انتظامی نسبت به ساماندهی این وضعیت چاره‌اندیشی جدی داشته باشند، پیش از آن‌که نسل آینده ما گرفتار عادی‌سازی اعتیاد شود.
هنوز می‌شود نجات پیدا کرد؛ اگر فرصت باشد
در یکی از پارک‌های بندرعباس، مردی میانسال که روی یکی از نیمکت‌ها نشسته، با اشاره به تجربه خانوادگی‌اش از آسیب‌های ناشی از اعتیاد، در گفتگو با خبرنگار ما گفت: پسرخواهرم گرفتار اعتیاد شد. کارش را از دست داد و زندگی‌اش از هم پاشید. مادرش از شدت غصه بیمار شد. اما ما ناامید نشدیم. او را به کمپ ترک اعتیاد بردیم و حالا، سه ماهی می‌شود که پاک است.وی با تأکید بر نقش فرصت‌ها در پیشگیری از انحرافات اجتماعی ادامه داد: اگر برای جوانان کار، تفریح و سرگرمی فراهم شود، به این راحتی گرفتار این آسیب‌ها نمی‌شوند. نباید روزها بی‌هدف در کوچه و خیابان سرگردان باشند و شب‌ها در گوشه‌ای از خیابان بخوابند. این بی‌برنامگی‌ها، خیلی‌ها را به سمت مصرف مواد سوق می‌دهد.این شهروند بندرعباسی در پایان تصریح کرد: هنوز هم می‌شود نجات پیدا کرد. اما باید مسئولان فرصت‌های واقعی برای بازگشت به زندگی سالم فراهم کنند، جوانان ما لیاقت بهتر از این را دارند.
خانواده، نخستین سنگر
برای بررسی علمی‌تر این موضوع، به سراغ حجت‌الاسلام والمسلمین احمد غلامی، کارشناس ارشد خانواده رفتیم. وی با تأکید بر اینکه خانواده نخستین سنگر در برابر اعتیاد است، گفت: در بسیاری از موارد، نوجوانانی که به سمت مواد مخدر می‌روند، یا نظارت کافی خانوادگی نداشتند یا از محبت، توجه و راهنمایی محروم بودند. خانواده‌ای که دچار گسست، اختلاف یا بی‌برنامگی است، زمینه‌ساز انحراف نوجوانان و جوانان می‌شود.وی ادامه داد: والدین باید با فرزندان خود گفت‌وگو کنند، آن‌ها را بشنوند، مشکلاتشان را جدی بگیرند و به آن‌ها مسئولیت اجتماعی بدهند. ما باید نوجوان را در خانه و مدرسه جدی بگیریم، وگرنه خیابان‌ها او را جدی خواهند گرفت.غلامی بیان کرد: مقابله با اعتیاد، یک اقدام چندبعدی است. هم آموزش، هم درمان، هم توانمندسازی اقتصادی، هم مشاوره و بازپروری باید در کنار هم قرار بگیرند. نگاه صرفاً امنیتی، بدون توجه به ریشه‌های فرهنگی و اقتصادی، نتیجه پایداری ندارد.کارشناس ارشد خانواده تصریح کرد: اگر خانواده، آموزش‌وپرورش، رسانه، روحانیت، مسئولان بهزیستی و نهادهای فرهنگی کنار هم نباشند، این زخم کهنه التیام نخواهد یافت. مبارزه با اعتیاد یعنی نجات آینده، یعنی نجات جامعه.
بهزیستی و چرخه بازتوانی معتادین متجاهر
از سامان ‌سرا تا مراکز ماده ۱۶؛ روایت مدیرکل بهزیستی هرمزگان از تلاش برای بازگرداندن انسان‌ها به زندگی
سامیه جهانشاهی، مدیرکل بهزیستی با اشاره به تعریف دقیق معتاد متجاهر توضیح داد: معتاد متجاهر فردی است که نه‌تنها تمایلی به درمان ندارد، بلکه به‌صورت علنی در معابر عمومی اقدام به مصرف مواد می‌کند. این افراد معمولاً فاقد سرپرست مؤثر هستند و در شرایط بحرانی به سر می‌برند. با دستور مقام قضایی، روند جمع‌آوری آن‌ها از سطح شهر توسط شهرداری و پلیس مواد مخدر انجام شده و به سامان‌سرای شهرداری تحویل داده می‌شوند.وی افزود: در این سامان‌سراها، یک تیم غربالگری تخصصی شامل پزشک، پرستار و روانشناس، وضعیت جسمی و روانی فرد را مورد ارزیابی قرار می‌دهند. در صورت احراز شرایط و عدم دریافت خدمات مشابه از سایر مراکز، فرد به مراکز تحت پوشش ماده ۱۶ قانون مبارزه با مواد مخدر منتقل می‌شود.
مرکز ماده ۱۶؛ ظرفیتی که کافی نیست
مدیرکل بهزیستی با اشاره به ظرفیت محدود مراکز ماده ۱۶ در استان اظهار کرد: در حال حاضر تنها یک مرکز ماده ۱۶ با ظرفیت اسمی ۴۴۰ نفر در استان هرمزگان فعال است. این در حالی است که حجم تقاضا و تعداد معتادین متجاهر فراتر از این ظرفیت است. برآوردها نشان می‌دهد حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد از این افراد، غیر بومی هستند.جهانشاهی ادامه داد: پیشنهاد داده‌ایم که این افراد با هماهنگی دستگاه قضایی به استان‌های مبدأ خود بازگردانده شوند، اما به‌هیچ‌وجه نباید در بین راه رها شوند. با اجرای این طرح، امکان خدمت‌رسانی مؤثر به معتادین بومی که مستقیماً با چهره شهر و امنیت اجتماعی در ارتباط هستند، فراهم خواهد شد.
پناه شبانه برای آسیب‌دیدگان؛ مراکز کاهش آسیب در بندرعباس و میناب
به گفته این مقام مسئول، در صورت نبود ظرفیت در مراکز ماده ۱۶، مراکز موسوم به «کاهش آسیب» یا DIC، آماده ارائه خدمات به این گروه از افراد جامعه هستند.وی گفت: در شهر بندرعباس دو مرکز کاهش آسیب ویژه مردان و یک مرکز ویژه زنان فعال است. همچنین در شهرستان میناب، یک مرکز سیار به‌صورت کانکس به ارائه خدمات می‌پردازد، این مراکز در بازه زمانی شبانه از ساعت ۱۹ تا ۷ صبح، خدماتی نظیر یک وعده غذای گرم، استحمام، خدمات بهداشتی، شست‌وشوی لباس، و ارائه پوشاک مناسب ارائه می‌دهند. همچنین در صورت شناسایی افراد مشکوک به بیماری‌هایی نظیر HIV یا سایر بیماری‌های خاص، همکاری با دانشگاه علوم پزشکی برای ارجاع به مراکز درمانی تخصصی صورت می‌گیرد.
رویکرد انسانی در برخورد با بحران‌ها
مدیرکل بهزیستی در بخش پایانی سخنان خود، با تأکید بر حفظ شأن انسانی در تمام مراحل درمان و بازتوانی معتادان، خاطرنشان کرد: سازمان بهزیستی در صف اول خدمات اجتماعی، با تمرکز بر حفظ کرامت انسان‌ها فعالیت می‌کند. تلاش می‌کنیم در حوزه‌های پیچیده‌ای نظیر اعتیاد، بی‌خانمانی و آسیب‌های اجتماعی، رویکردی خلاق، فعال و مسئولانه داشته باشیم.جهانشاهی در پایان اظهار امیدواری کرد: با تقویت همکاری بین‌نهادی، ارتقاء سطح آگاهی عمومی و جلب همراهی مردم، بتوان شهری سالم‌تر، امن‌تر و با نشاط‌تر برای همه اقشار جامعه ساخت.
نیاز به عزم همگانی
بندرعباس به‌عنوان مرکز استان، با چالش‌های اجتماعی فراوانی روبه‌روست و اعتیاد یکی از مهم‌ترین آن‌هاست. این معضل نه فقط مسئله‌ای شخصی، که پدیده‌ای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و حتی سیاسی است. تا زمانی‌که فقر، بیکاری، نبود نشاط اجتماعی، ضعف فرهنگی و ناهماهنگی بین دستگاه‌ها وجود دارد، اعتیاد همچنان قربانی می‌گیرد.