معماری سنتی مساجد شهر رویدر در بستر تاریخ

مهمترین بخش مساجد تاریخی و قدیمی شهر رویدر که دارای معماری طاق ضربی بوده و به تدریج از مساجد حذف شده اند، شبستان مساجد بوده است. در مجموع در تعریف شبستان مساجد عنوان شده است که شبستان قسمتی از مسجدهای بزرگ است که دارای سقف می باشد.  شبستان‌ها فضاهای سرپوشیده و دارای ستون‌های یک شکل و موازی‌اند که از یک طرف به صحن مسجد راه دارند. شبستان به صورت زمستانی و تابستانی بوده است برای نمونه مسجد رجب علی خیاط دارای شبستان تابستانی بوده است. ولی بیشتر مساجد تاریخی دارای شبستان زمستانی بودند. به عبارتی شبستان زمستانی  در مساجد فضاهای سرپوشیده و دارای ستون‌های یک شکل و موازی‌اند بوده که برای فرار از سرمای زمستان معمولاً در زیر زمین و با کمترین ارتباط به صحن اصلی و فضای بیرون ساخته می‌شده‌است. پوشش سقف شبستان زمستانی غالبا چهار بخشی یا گنبد بوده ‌است. برای نورگیری سوراخ‌های در سقف ایجاد می‌کرده‌اند که با سنگ مرمر پوشیده می‌شد و نور کم، فضایی آرام، دل‌پذیر و عرفانی به فضا می‌بخشید. با توجه به تعاریف عنوان شده می توان عنوان نمود که با توجه به اقلیم و وسعت مساجد رویدر، این مساجد دارای شبستان تابستانی نبودند. یا استفاده از سنگ مرمر در پوشیدن نورگیرهای شبستان های مساجد شهر رویدر معمول نبوده است. بسیاری از مساجد شهر رویدر که دارای شبستان بودند، نیز معمولا یک شبستان ساده داشتند که کمتر در آن  ستون های زیاد استفاده شده بود. برخی از مساجد مهم شهر رویدر نظیر مسجد جامع این شهر دارای شبستان نبوده اند.

با مصاحبه های صورت گرفته در شهر رویدر مشخص گردید که برخی از مساجد تاریخی شهر رویدر دارای شبستان بوده که نمازهای صبح و عشاء را در ماه ها و فصول سرد سال در شبستان مساجد می خواندند. این شبستان در گوشه ای از صحن مسجد قرار داشت و نمازگزاران با پله به سمت پایین و درب شبستان حرکت می کردند. این شبستان چون در زیر زمین قرار داشت و سرما به آن جا نفوذ نمی کرد، با کمترین شعله یا حرارتی همیشه گرم می ماند و معمولا ابتدا با چوب و هیزم گرم می شده و به وسیله یک دودکش، دود حاصل از سوخت هیزم و چوب به سطح زمین منتقل می گردیده است و بعدها به وسیله بخاری نفتی و در نهایت گازی این شبستان ها گرم می شدند. شبستان ها معمولا از سنگ و گچ ساخته شده بود و دارای ستون هایی از سنگ و گچ بوده است. شبستان های مساجد رویدر به صورت اتاقی کوچک و با سقف عادی ساخته می شد. معمولا شبستان‌های مساجد رویدر، همانند شبستان های بسیاری از مساجد جنوب ایران ارتفاع زیادی از کف تا سقف نداشت و به همین دلیل نیز مستحکم بوده و به عبارتی سقف آن ها کوتاه بوده است. چون مدت زمان فصل سرما در جنوب ایران زیاد نیست و شبستان ها بیشتر در چله‌های زمستان که هوا خیلی سرد می شد، مورد استفاده قرار می گرفت. شاید شبستان های مساجد رویدر که در بستر زمان در مساجد از بین رفته نشان دهنده گوشه های مهمی از معماری سنتی شهر رویدر باشد. با تعمیر و بازسازی مساجد شهر رویدر توسط خیرین، شبستان های قدیمی که در صحن مسجد قرار داشتند، یکی پس از دیگری تخریب شده و گاهی با وسعت یافتن فضای نمازگزاران در مساجد تاریخی رویدر، سازندگان مسجد مجبور شدند تا فضای زیادی از صحن مسجد را به بخش مرکزی ساخت و ساز مساجد اختصاص دهند و از سوی دیگر وجود بخاری های بزرگ گازی و بعدها برقی که فضای داخلی مساجد را در فصل زمستان برای نماز گزاران مناسب می نمود، از کاربرد شبستان ها کاسته و حتی در مساجدی که بعدها در شهر رویدر بنا گردید و مساجد کنونی مکانی به شبستان اختصاص پیدا نمی کند. شبستان ها در مساجد قدیمی رویدر علاوه بر ویژگی‌های معماری آن، بر فضای معنوی مساجد نیز می افزودند و معمولا وقتی افراد برای نماز به شبستان وارد می شدند. با فضای کاملا ساکت و بدون سر و صدا و آرامی مواجه می شدند که در زمان اقامه نماز بر معنویت مساجد می افزود. شاید وفور باران های زمستانی و چکه کردن و آب دادن شبستان ها نیز دلیلی برای تخریب آن ها در بستر زمان بوده باشد.

با توجه به قرار داشتن شبستان ها در صحن مساجد و پرشدن صحن برخی از مساجد در اثر باران های سیل آسای زمستانی و تابستانی، گاهی به شبستان های مساجد هم صدماتی وارد می شد که مجبور به تعمیر آن ها بودند. برای ساخت شبستان مساجد، معماران سنتی شهر رویدر ابتدا می بایست مکان شبستان را حفر نموده و چون پایین تر از سطح صحن مسجد بود، معمولا افراد محلی با وسایل آن زمان مکان مورد نظر را حفر کرده و سپس دیوارکشی در مکان حفر شده صورت می گرفت و در نهایت ستون ها و سقف آن را می‌ساختند. شبستان های مساجد دارای پنجره و طاق نما و غیره نبود و به همین دلیل ساخت آن ها کار سختی برای معماران نداشت. شبستان مساجد همواره دارای اهمیت بوده و اگر دقت بیشتری می گردید، می بایست شبستان های برخی از مساجد شهر رویدر حفظ و مرمت می شد. چون در حال حاضر مساجد تاریخی زیادی در سطح ایران و جهان وجود دارد که شبستان های تاریخی آن همواره باقی مانده و حفظ و حراست می شوند و مورد بازدید گردشگران زیادی قرار می گیرد. اما شبستان های مساجد قدیمی رویدر که نشان دهنده بخشی از هنر و معماری سنتی شهر رویدر بوده به تدریج از صحن مساجد رویدر رخت بر بستند و این مهم در مورد بسیاری دیگر از مساجد مناطق جنوبی ایران مصداق دارد. چون در گذشته برخی مساجد قدیمی منطقه رویدر و روستاهای اطراف شهر رویدر و به ویژه مسجد جامع روستاها دارای شبستان های متعددی بوده است که در حال حاضر تقریبا بیشتر آن ها در زمان بازسازی مساجد از بین رفته است. مصالح بکار برده شده در این شبستان‌ها که بیشتر سنگ و گچ با سقفی عادی بوده است و نم گرفتن سنگ و گچ به ویژه در زمستان و چکه کردن سقف شبستان ها عامل مهمی در تخریب بیشتر شبستان‌ها بوده است. اما خاطرات نمازگزاران که در زمان ادای نماز در شبستان های مساجد عنوان می گردد، هنوز یاد آور سبک معماری این شبستان‌ها و فضای معنوی آن‌ها می باشد. معمولا فضای شبستان‌های مساجد رویدر در گذشته به وسیله چراغ‌های نفتی روشن شده و به تدریج نیز با آمدن برق شهری در شبستان ها از لامپ  و سایل روشنایی استفاده می شده است.

با مصاحبه صورت گرفته با آقای ماجدی که از معتمدین و بزرگان رویدر می باشد، عنوان داشتند که در حال حاضر هیچ مسجدی در رویدر داری شبستان نیست و مساجدی که در گذشته دارای شبستان بوده نیز شبستان آن ها تخریب گردیده است.(عبدالله ماجدی، مصاحبه، ۱۴۰۱) چون رویدر در پسکرانه قرار گرفته و برودت هوای آن نسبت به بنادر بیشتر می باشد، لذا ساخت شبستان ها در مساجد قدیمی آن در گذشته یک ضرورت محسوب می گردید. از سوی دیگر رویدر با توجه به موقعیت جغرافیایی آن دارای بارش‌های سالانه بیشتری نسبت به برخی از مناطق کرانه ای خلیج‌فارس بوده و همین عامل نیز باعث می گردید که عمر شبستان‌های مساجد بر اثر بارش های باران کمتر باشد. با وجود این ساختار شبستان‌های مساجد رویدر شباهت کاملی با شبستان‌های مساجد مناطق جنوبی ایران داشته است.